Ocenianie kształtujące – dlaczego warto je stosować?

Ocenianie kształtujące określane bywa przez praktyków skrótem OK pochodzącym od pierwszych liter tego pojęcia. W literaturze przedmiotu spotyka się także inne nazwy dotyczące omawianego zagadnienia: ocenianie pomagające się uczyć, ocenianie formatywne, ocenianie konstruktywne. Ideę OK wprowadził do edukacji amerykański dydaktyk B.S. Bloom w latach 70 ubiegłego stulecia.

Istota oceniania kształtującego

Termin ocenianie kształtujące sugeruje, że omawiane zagadnienie dotyczy procesu weryfikowania i wartościowania osiągnięć edukacyjnych uczniów. Tymczasem pod hasłem OK kryje się cała filozofia nauczania. Pojęciem tym określa się bowiem zespół strategii dydaktycznych, które pomagają nauczycielowi doskonalić swoje metody pracy i efektywniej nauczać, a uczniom sterować procesem swojego rozwoju oraz skuteczniej i łatwiej uczyć się. Czynność oceniania jest zaledwie jednym z wielu elementów składowych omawianego zagadnienia.

Na czy polega ocenianie kształtujące?

Na całokształt zjawiska określanego jako ocenianie kształtujące składa się pięć strategii dydaktycznych. Mogą być one stosowane pojedynczo, ale najlepsze efekty uzyskuje się, jeśli są realizowane wszystkie na raz, łącznie.

STRATEGIA I

Dzieciom łatwiej uczyć się i mają do nauki większą motywację, jeśli z góry wiedzą, co powinny opanować oraz do czego będzie im to przydatne. Dlatego pierwsza strategia OK polega właśnie na informowaniu uczniów o celach lekcji.

Nauczyciel na początku każdych zajęć określa językiem zrozumiałym dla dzieci, czego będą się uczyć oraz uzasadnia potrzebę posiadania tej umiejętności. Następnie sprawdza, czy przedstawiony przez niego cel jest zrozumiały dla wszystkich uczniów. Najlepiej, gdy cel zostanie przedstawiony dzieciom także w formie pisemnej, aby mogły w dowolnym momencie lekcji spojrzeć na niego i zweryfikować, czy proces ich nauki podąża we właściwym kierunku. Nie powinno się określać zbyt wielu celów szczegółowych dla jednej lekcji. Lepiej jest sformułować jeden stosunkowo ogólny cel (np. nauczymy się pisać zaproszenia, aby zorganizować imprezę urodzinową).

Następnym elementem omawianej strategii jest określenie tzw. kryteriów sukcesu. Nauczyciel precyzyjnie omawia wszystkie wyznaczniki świadczące o tym, że cel został przez ucznia zrealizowany. Mówi dzieciom, co będzie podlegało sprawdzeniu. Przez praktyków informacje te oznaczane są skrótem NACOBEZU pochodzącym od pierwszych liter sformułowania: na co będziemy zwracać uwagę.

Kryteria sukcesu powinny być określone w kilku wymiarach: w stosunku do przyrostu wiedzy dziecka, sposobu wykonania przez nie zadania oraz wysiłku, jaki w ten proces włożyło. Informacja o kryteriach sukcesu musi być wyrażona konkretnie, w języku zrozumiałym dla ucznia, aby sam był w stanie stwierdzić, czy osiągnął założony cel lekcji (np.: w zaproszeniu napisałem: kogo zapraszam, na co zapraszam tę osobę, na kiedy zapraszam (data, godzina), gdzie zapraszam (pełny adres); podpisałem się). Ideałem byłoby, gdyby nauczyciel określał NACOBEZU nie tylko do każdej lekcji, ale również do wszystkich sprawdzianów i zadań zlecanych uczniom.

Ostatnim elementem pierwszej strategii jest weryfikacja celu lekcji i kryteriów sukcesu. W końcowej fazie zajęć nauczyciel powinien wspólnie z uczniami określić, czy, i w jakim stopniu, udało im się zrealizować założone cele (np.: czy potrafię prawidłowo napisać zaproszenie? czy pisząc zaproszenie, pamiętam o wszystkich jego elementach?). Zabieg ten pozwoli dzieciom uświadomić sobie własny rozwój oraz odczuć satysfakcję ze swoich osiągnięć.

STRATEGIA II

Proces dydaktyczny przebiega efektywniej, gdy nauczyciel w pełni orientuje się, na jakim etapie w drodze do celu znajdują się poszczególni uczniowie. Dlatego też druga strategia OK polega na stwarzaniu w klasie takiego klimatu, aby dzieci nie bały się komunikować nauczycielowi trudności i problemów, jakie napotkały w procesie uczenia się.

Poprzez organizowanie dyskusji, zadawanie pytań kluczowych (pokazujących szerszą perspektywę omawianych zagadnień; zachęcających do samodzielnego myślenia, poszukiwania odpowiedzi i uzasadniania przyjętego toku rozumowania) nauczyciel dowiaduje się, co uczniowie już opanowali oraz które kwestie nadal stanowią dla nich kłopot.

Nie wyciąga żadnych konsekwencji wobec dzieci, które z czymś sobie nie radzą. Informacje o ich trudnościach wykorzystuje jedynie do weryfikacji stosowanych przez siebie metod dydaktycznych. Powraca do zagadnień, które stanowią dla uczniów problem i przedstawia je innymi metodami niż dotychczas. Nie zostawia żadnego dziecka bez pomocy. Przechodzi do nowych zagadnień dopiero, gdy ma pewność, że wszyscy uczniowie w klasie opanowali poprzednie. Dzięki temu dzieci nie obawiają się popełniać błędów, nie mają oporów przed przyznaniem się, że napotkały trudności, nie rywalizują między sobą i przede wszystkim nadążają za tokiem lekcji.

STRATEGIA III

Edukacja przebiega efektywniej, jeśli nauczyciel udziela dzieciom informacji zwrotnych umożliwiających postęp w ich procesie uczenia się. Dlatego trzecia strategia OK polega na przekazywaniu uczniom wyczerpującego, ściśle związanego z określonymi wcześniej kryteriami sukcesu komentarza dotyczącego ich dotychczasowej pracy. Komentarz ten powinien zawierać cztery rodzaje informacji, więc przez praktyków nazywany jest czteroelementową informacją zwrotną.

Pierwszą część omawianego komentarza stanowić powinna informacja o dokonaniach, czyli o tym, co uczeń zrobił dobrze i jest godne powtarzania w przyszłości (np.: w zaproszeniu zawarłeś wszystkie wymagane elementy).

Na drugą część komentarza składa się informacja o tym, co uczeń powinien poprawić. Nie chodzi tu o wytykanie błędów, dlatego nie mówimy dziecku, co zrobiło źle, lecz co powinno zmienić, aby osiągnąć jeszcze lepszy efekt. Muszą to być precyzyjne wskazówki dotyczące konkretnych obszarów wymagających korekty (np.: trzeba poprawić ortografię).

Trzecim elementem komentarza jest informacja o tym, jak należy poprawić pracę. Muszą to być precyzyjne wskazówki odnoszące się do każdego obszaru wymagającego korekty (np.: skorzystaj ze słownika ortograficznego; sprawdź, które słowa napisałeś błędnie – są to 3 wyrazy, a następnie popraw je).

Ostatni element komentarza stanowić powinny wskazówki dotyczące tego, jak uczeń ma się dalej uczyć, czyli propozycje konkretnych działań umożliwiających mu przyszły rozwój (np.: częściej korzystaj ze słownika ortograficznego; używaj go nie tylko do poprawy błędów, ale także przed zapisaniem jakiegoś wyrazu).

Najlepsze efekty uzyskujemy, gdy czteroelementowe informacje zwrotne stosowane są bardzo często, kierowane do każdego ucznia indywidualnie, formułowane na bieżąco, bezpośrednio po wykonaniu przez niego pracy.

Ponadto efektywność nauczania jest największa, gdy każdorazowo wyegzekwujemy, aby dziecko poprawiło swoją pracę według wskazówek nauczyciela zawartych w informacji zwrotnej.

Czteroelementową informację zwrotną można także stosować podczas oceny koleżeńskiej i samooceny. Ocena koleżeńska polega na tym, że uczniowie, na podstawie znanych wcześniej kryteriów sukcesu, przekazują sobie wzajemnie komentarze do wykonanej pracy. Natomiast w przypadku samooceny dziecko samodzielnie dokonuje autokorekty swojej pracy w oparciu o kryteria sukcesu.

STRATEGIA IV

Edukacja jest najefektywniejsza, gdy człowiek uczy się we współpracy z innymi ludźmi. Dlatego czwarta strategia OK zakłada takie zorganizowanie procesu dydaktycznego, aby uczniowie mogli korzystać nawzajem ze swojej wiedzy i umiejętności. Sytuację tę uzyskujemy, kiedy dzieci w parach albo kilkuosobowych zespołach realizują projekty edukacyjne i rozwiązują postawione przez nauczyciela problemy. Wymienione techniki pozwalają im dyskutować i wymieniać się informacjami, czyli uczyć się od siebie nawzajem.

STRATEGIA V

Proces dydaktyczny przebiega najefektywniej, gdy dziecko przejmuje odpowiedzialność za to, czego się uczy i jakimi sposobami. Dlatego piąta strategia OK polega na takim wspomaganiu uczniów, aby stawali się autorami procesu swojego uczenia się i samodzielnie nim sterowali. Tak się dzieje, gdy dzieci mają świadomość, czego muszą się nauczyć oraz po co to robią.

Ponadto powinny posiadać orientację, na jakim etapie w drodze do celu znajdują się. Tylko wtedy będą mogły podejmować racjonalne decyzje dotyczące dalszego przebiegu ich procesu uczenia się (np.: czy nadal próbować radzić sobie samemu, czy może skorzystać z pomocy kolegi lub nauczyciela; do których treści programowych realizowanych w przeszłości powrócić, aby uzupełnić braki; nad którymi elementami jeszcze popracować, aby zostały w pełni opanowane).

Reasumując, w ramach omawianej strategii przerzucamy na ucznia część odpowiedzialności za przebieg jego procesu edukacyjnego. Osiąga się to między innymi poprzez dawanie dziecku coraz szerszych możliwości wyboru zagadnień, nad którymi będzie pracować i metod, które będzie przy tym stosować (np.: nauczyciel zadaje kilka wariantów pracy domowej, a uczeń wybiera jeden z nich do realizacji; uczeń sam wymyśla dla siebie zadanie domowe oraz określa do niego kryteria sukcesu).

Wskazówki do pracy metodą oceniania kształtującego

Ocenianie kształtujące można z powodzeniem stosować na wszystkich etapach kształcenia i w odniesieniu do każdego ucznia. Nie wymaga ono kosztownych zabiegów ani specjalistycznych kwalifikacji, więc mogą je wykorzystywać praktycznie wszyscy nauczyciele.

Strategie składające się na całokształt oceniania kształtującego mogą być stosowane wybiórczo, ale najlepsze efekty uzyskuje się, jeśli są realizowane wszystkie na raz. Również incydentalne wykorzystywanie technik OK jest mało efektywne. Najlepsze rezultaty uzyskujemy, gdy stają się one integralną częścią każdych prowadzonych przez nas zajęć.

O zamiarze wprowadzenia oceniania kształtującego należy zawsze uprzedzić rodziców uczniów. Powinni oni zostać zaznajomieni z ideą OK, aby w pełni rozumieli jej istotę i sens stosowania.

Zaleca się stopniowe wdrażanie idei oceniania kształtującego poprzez sukcesywne wprowadzanie  jego kolejnych elementów.

Dlaczego warto stosować ocenianie kształtujące?

Badania nad skutecznością oceniania kształtującego wykazały, że jest to najefektywniejszy sposób nauczania, skutkujący największym przyrostem wiedzy i umiejętności uczniów. Ponadto metoda ta wpływa pozytywnie na wzajemne relacje uczniów w klasie oraz uczniów z nauczycielem. OK pozwala także rozwijać u dzieci kluczowe kompetencje psychologiczne, takie jak umiejętność współpracy, odpowiedzialność i samokontrola.

Tekst powstał w oparciu o następujące źródła:

  • G. Czetwertyńska: Ocenianie jako nauczanie i uczenie się (Języki Obce w Szkole, nr 3/IX 2015)
  • D. Sterna: Uczę (się) w szkole

Autor: Elżbieta Wika

W ofercie naszej placówki znajdą Państwo szkolenie dla Rady Pedagogicznej: Elementy oceniania kształtującego w praktyce szkolnej