Każdego dnia w polskich szkołach spotykają się młodzi ludzie z własnymi niepowtarzalnymi historiami, indywidualnymi cechami i potrzebami. Wynikają one nie tylko z tego, z jakich środowisk pochodzą nasi uczniowie, jakie doświadczenia mają za sobą, ale również z indywidualnych ścieżek ich rozwoju. Jednym z częściej rozpoznawanych w ostatnich latach (wg badań: u co setnego ucznia) modeli rozwoju jest rozwój w przebiegu spektrum autyzmu.
Tak jak wszyscy ludzie na świecie, tak również uczniowie z autyzmem różnią się między sobą, posiadają indywidualne, niepowtarzalne cechy, mocne strony, trudności i zainteresowania. Istnieją jednak pewne charakterystyczne sposoby funkcjonowania, często rozpoznawane w rozwoju w spektrum autyzmu, które pociągają za sobą określone potrzeby uczniów. Wiedza na ten temat, jak również znajomość podopiecznych i wsłuchanie się w ich głos, mogą być pomocne w jak najlepszym ich wspieraniu.
Co może okazać się szczególnie istotne w pracy z uczniem ze spektrum autyzmu?
1. Przed rozpoczęciem pracy, warto uzyskać jak najwięcej informacji o uczniu. Mogą ich dostarczyć rodzice, nauczyciele, specjaliści pracujący poza szkołą; źródłem cennych danych są również dokumenty, np. orzeczenie wydane przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną. Szczególnie wartościowe mogą okazać się odpowiedzi na pytania:
- co uczeń lubi, czym się interesuje?
- jakie są jego mocne strony, w czym osiąga sukcesy?
- co sprawia mu trudność, czym się denerwuje?
- co pomaga mu się uspokoić?
Wiedza na ten temat może pomóc lepiej zaplanować wspólne działanie i przygotować się na wyzwania codziennej pracy.
2. Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego zawiera nie tylko szczegółową charakterystykę funkcjonowania ucznia w momencie diagnozy, z uwzględnieniem wyszczególnionych wyżej informacji dotyczących mocnych stron czy trudności. Znajdziemy w nim również wskazówki dla rodziców czy nauczycieli dotyczące wspierania ucznia. Do najchętniej wykorzystywanych przez specjalistów z poradni należą:
- zapewnienie stałości i przewidywalności zdarzeń,
- wydzielenie stałego miejsca do pracy z minimalizowaniem bodźców rozpraszających,
- dostosowanie zadań do możliwości ucznia, zapewnienie przerw od aktywności umysłowej w miarę potrzeby,
- stosowanie krótkich, jasnych komunikatów,
- modyfikowanie zachowań niepożądanych.
Przykładowe sposoby realizowania tych zaleceń mogą wyglądać następująco:
- Lekcje i inne zajęcia odbywają się według stałego planu, zaznaczonego w terminarzu, do którego uczeń ma zawsze dostęp. Uprzedzamy o zmianie sali, zastępstwie nauczyciela lub innym niestandardowym wydarzeniu, np. warsztatach z osobami spoza szkoły.
- Uczeń z autyzmem, tak jak każdy, ma swoje miejsce w ławce, stałe miejsce podczas zajęć w pracowniach, zajęć wychowania fizycznego. Niektórym osobom pomaga fizyczne określenie przestrzeni do pracy w postaci podkładki do siedzenia lub papierowej taśmy.
- Ilość bodźców w szkole: słuchowych, wzrokowych, dotykowych, węchowych może być przytłaczająca. Możemy zastanowić się, które z nich jesteśmy w stanie zmienić lub wyeliminować, takie jak ilość dekoracji lub pomocy dydaktycznych będących w zasięgu wzroku, rodzaj używanych środków do czyszczenia, oświetlenie, dźwięki dzwonków. W przypadku braku możliwości ingerencji w otoczenie, możemy zaproponować podopiecznemu sposoby na ograniczenie bodźców lub poradzenie sobie z nimi: słuchawki wytłumiające, olejki zapachowe o właściwościach wyciszających, gniotki antystresowe, obciążniki na kolana.
3. Praca z uczniem oparta jest na relacji. Oprócz poznania ucznia, warto więc samemu dać się poznać, podkreślając to, co nas z nim łączy, co mamy ze sobą wspólnego. Osobom z autyzmem czasem łatwiej niż na relacji, jest zorientować się na cel – warto podkreślać cel wspólnej pracy, wskazując na jej wartość i użyteczność. Dobrze, żeby wykonywane zadania miały uporządkowaną strukturę i jasno zaznaczony koniec. Pomagają też zasady współpracy, uwzględniające zainteresowania i preferencje ucznia, np. po wykonanym zadaniu mamy przerwę na wyciszającą aktywność, po trzech ćwiczeniach przygotowanych przez nauczyciela kolejne zadanie proponuje uczeń.
Przykłady przerw w aktywności, które mogą wspomóc wszystkich uczniów, a także nauczycieli:
- oderwanie wzroku od książki/zeszytu/tablicy i popatrzenie w dal,
- skierowanie wzroku w prawą stronę i utrzymanie go przez trzydzieści sekund, powtórzenie po lewej stronie,
- wyciągnięcie rąk jak najwyżej,
- splecenie rąk na karku i uciskanie go,
- pocieranie, strzepywanie dłoni, potrząsanie ramionami, otwieranie i zamykanie dłoni.
4. Rozwój w spektrum autyzmu często generuje trudności w funkcjonowaniu społecznym. Możemy pomóc je złagodzić, towarzysząc uczniowi w rozumieniu świata relacji między ludźmi:
- Kontakt wzrokowy bywa kłopotliwy, zarówno dla ucznia z autyzmem, któremu trudno go utrzymać z rozmówcą, jak i dla drugiej strony, która może czuć się w tej sytuacji niekomfortowo. Warto uświadomić wszystkich uczestników o wzajemnych trudnościach i wspólnie poszukać pośredniego rozwiązania, np. patrzenie na rozmówcę co jakiś czas lub w określony detal twarzy, np. brodę lub czoło.
- Kolejnych trudności może przysparzać rozumienie i posługiwanie się językiem, zwłaszcza językiem przenośni, ironii i niedomówień – naprawdę warto ich unikać w rozmowie. Nie zawsze jest to możliwe – w takiej sytuacji możemy wyjaśnić, doprecyzować, co oznacza dane sformułowanie. Przydatnym rozwiązaniem może okazać się odwołanie do materiału wizualnego – planszy, fotografii lub zasobów ucznia (widziałeś to na zdjęciu, w kinie, na ulicy).
- Umiejętności komunikacyjne ucznia z autyzmem możemy wspierać, rozwijając i rozbudowując jego wypowiedzi, jeśli okażą się niewystarczające w codziennych sytuacjach. Możemy także dostarczać modeli komunikatów, np. proszenia o pomoc, informowania o swoim dyskomforcie. Przydatne może okazać się obserwowanie i opisywanie zachowania ucznia, np. widzę, że przyglądasz się kolegom, jesteś zdenerwowany, rozglądasz się za zeszytem i pomoc w wyrażeniu swojej potrzeby słowami.
- Warto objaśniać również świat emocji, posługując się modelowaniem i własnym przykładem, np.: Uśmiecham się, bo to, co mówisz, sprawia mi przyjemność.
- Każdy z nas posiada swoje zainteresowania, którymi pasjonuje się w większym lub mniejszym stopniu. W przypadku osób z autyzmem możemy spodziewać się zainteresowań specyficznych, bardziej nietypowych, dużej wiedzy na temat pasjonujących je tematów i skupienia się na nich w miejsce otwartości na inne obszary. Zamiast walczyć z tą cechą, możemy potraktować ją jako mocną stronę, proponując uczniowi przeprowadzenie prelekcji, prezentacji czy warsztatów z zakresu interesującej go dziedziny, np. podczas lekcji wychowawczej, czy organizując klasowy przegląd talentów. Zapraszając do takiego działania wszystkich lub chętnych uczniów, budujemy świadomość, że świat jest różnorodny, a każdy z nas ma do zaproponowania coś ciekawego.
- Każdy uczeń prezentuje zachowania pożądane przez otoczenie i te, które postrzegane są jako zakłócające, przeszkadzające. Z uwagi na trudności towarzyszące rozwojowi w spektrum autyzmu, tych drugich może pojawić się więcej. Złota wskazówka, powtarzana przez osoby pracujące i towarzyszące uczniom z autyzmem, brzmi: dostrzegaj i wzmacniaj zachowania pożądane, ignoruj zachowania niepożądane, jeśli nie zagrażają bezpieczeństwu ucznia i innych osób w otoczeniu. Zauważanie dobrych zachowań, modelowanie tych, które nie występują w repertuarze podopiecznego oraz korygowanie nieprawidłowych może stanowić filar nauczania – nie tylko osób w spektrum autyzmu.
Literatura:
E. Notbohm, V. Zysk, 1001 porad dla rodziców i terapeutów dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004
K. Dyrda, J. Rosińska, Mam zespół Aspegera. Podręcznik dla uczniów i nauczycieli, Warszawa 2016, dostępny pod adresem: https://www.wwarszawie.org.pl/pl/component/content/article/23-wersja-polska/projekty-opisy/252-mam-zespol-aspergera.html
Autor: Urszula Wesół – pedagog specjalny